Прыватны сэктар у Алматы — гэта велічэзныя плоты вышэй за чалавека. З аднога боку ад хаты, дзе я здымаю пакой на верхнім паверсі, жывуць карэйцы, зь якімі гаспадыня хаты неяк моцна пасварылася. Зьверху я часам наглядаю, як стары патрыярх іх сямьі выгадоўвае курачак у нізе амаль тыповага карэйскага каскаднага агароду. На Наўрыз ён упершыню за доўгі час павітаўся з гаспадыняй. Яна была ўражаная.

Па другі бок хату з дваром, які па ўйгурскаму звычаю амаль цалкам накрыты прыдашкам ды павецьцямі, нядаўна купіў мясцовы расеец. Цяпер ён зьбіраецца ўсі гэтыя стваральнікі ценю і шуму пад час дажджу разабраць.

Калі я крочу ўздоўж гэтых каменных ды бляшаных плотаў да аднаго з аўтобусных пріпынкаў побач, звычайна міную брамку з грэцкім сьцягам. Тут жывуць нашчадкі сасланых пантыйцаў, якія не хаваюць гонар па страчанай радзіме. 

У гандлёвым цэнтры я на ламанай казаскай спрабую спытаць у працаўніцы турэцкага кафэ, якая ня надта разумее па расейску, які напой ідзе зь іхнім донэр-комба. Пакуль дапіваю гарбату, размаўляючы па тэлефоне па-беларуску, за столік насупраць садзяцца тры элегантныя азэрбайджанкі, маць з дачкамі, і пачынаюць шчабятаць а жаночых справах на сваёй мове.

Нехта скажа, што гэта павярхоўна, усё значна складаней і сумней. Але я бы хацеў захаваць гэтую пяшчотную разнастайнасьць у сваем сэрцы, калі аднойчы пакіну Казахстан.

Культурныя рысы народа выяўляюцца праз мову, якою ён карыстаецца. Напрыклад, пра вялікае значэньне сямьі, рода, кляна ў жыцці казахаў даволі вядома. Калі сьпіс гасьцей на Той скончваецца знаёмымі супрацоўнікаў з пазамінулага месца працы, то вясельле лічыцца амаль камерным. Нават калі кажуць пра тое, як Казахскае ханства захапіла расейская імперыя, часьцей за ўсё ўспамінаюць пра тры жузы, якія ў сваю чаргу самы раз параўнаць зь Ізраільскімі плямёнамі. Ды й як іначай? Казахі гэта народ Вялікага стэпу, які заўжды жыў цыклямі выгану быдла. Калі вандруеш па бязмежнай прасторы, трэба знайсьці на што абаперціся. І хіба адбыліся крывавыя падзеі ХХ стагодьдзя, якія цалкам зьмянілі жыцьцё й побыт казахаў, калі ўсё зьмянілася ды перамяшалася, не-не, ды й успамянуць: якое прозвішча? Зь якога жуза? Хто свой, хто чужы; хто чым кіруе, хто ня на сваім месцы.

Зразумела, сучасная жывая мова працягвае адлюстроўваць тонкасьці радавога ладу.  Справа ня толькі ў абавязку ведаў сваех “әке”, “ата”, “баба” і гэтак далей, таго што завецца “ата тегі”, то бок паходжаньня. Нават ў тым, што ў свеці завецца nuclear family мы майма падрабязную катэгарызацыю. Напрыклад, старэйшая сятра гэта “әпке”; малодшая адносна брата “қарындас”, а адносна сястры — “сіңлі”. І гэтак далей, ужываецца штодзённа і ня лічыцца чымсьці дзівосным, архаічным ці нязручным.

І тут знянацку мы спатыкаемся аб “аға”, які адначасова вызначае і старэйшага брата і дзядзьку. Як так? Адкуль такая неспадзяваная сэмантычная затока? Гэта не блытаніна, як раз наадварот. Тут праз мову сьведчыць прастора культуры, у межах якой казахі жылі да ХХ стагодьдзя, пакуль іх гвалтоўна, пры дапамозе вялікага голаду не зрабілі аселымі. 

У традыцыйнай казаскай сямьі першынец павінен быў перайсьці мужніным бацькам. У далёкіх аўылах ці сярод замежных казахаў (часткова гэта тыя, хто ўцёк ад галадамору ў 20-30-е гады), якія й цяпер жывуць вандроўным спосабам, гэты даволе траўматычны рытуал захаваўся й да гэтага часу. Калі немаўля недзе праз паўгады з моманту нараджэньня адлучаюць ад цыцкі, адбывалася “бауырына салу”, то бок усынаўленьне. Бабка забірала немаўля ад маці, і гадавала як свайго. Калі дзіцё станавілася дарослым, яго зноў запытвалі, ці ня хоча ён вярнуцца да сапраўдных бацькоў. Зразумела з апошнімі на той момант ён ня меў амаль нічога агульнага, і звычайна абіраў бок дзядулі з бабуляй.

Цяпер Бауырына салу можа падавацца як нешта жудаснае і варьяцкае, але гэта было даволі карысным спосабам захаваньня роду ў Вялікім стэпу. Маладая, толькі сфармаваная сямья, літаральна толькі пачынала свой шлях. Першая ўласная чарада, першы прагон, які мог складацца з тысячаў кілометраў спачатку ў бок летняга выгана, а потым да зімовай стаянцы — гэта вельмі цяжкая праца, асабліва калі самастойна ідзеш упершыню. Таму калі бацькі маладых забіралі дзіцяня, які абавязкова паяўляўся пасьля вясельля, гэта ня толькі дапамагала, але й узмацняла ўнутрырадавыя сувязі. 

Вандроўных казахаў больш амаль што й няма. Рытуал бадай што й ня патрэбны, існуе недзе на мяжы знікненьня толькі сярод тых, хто сам у наш час зьяўляецца рэліктавым героем чырвонай кнігі чалавечых супольнасіцяў. Але ў моўным календары гэта адбылося амаль учора, чатыры-пяць пакаленьняў таму. І вось мы майма гэтае дзіўнае адлюстраваньне ў выглядзе “брата-дзядзькі”, якое з аднога боку можа падавацца як дзірка ў тканіне сэнсу, але насамрэч затыкае значна большае правальле паміж былым і сучасным ладамі жыцця.

Хутчэй за ўсё калісьці ў будучыні зьявіцца замена, якая зьніме двухсэнсоўнасьць з “аға”-шкі. Але гэта будзе сведчыць аб тым, што культура казахаў таксама зьмянілася.