Культурныя рысы народа выяўляюцца праз мову, якою ён карыстаецца. Напрыклад, пра вялікае значэньне сямьі, рода, кляна ў жыцці казахаў даволі вядома. Калі сьпіс гасьцей на Той скончваецца знаёмымі супрацоўнікаў з пазамінулага месца працы, то вясельле лічыцца амаль камерным. Нават калі кажуць пра тое, як Казахскае ханства захапіла расейская імперыя, часьцей за ўсё ўспамінаюць пра тры жузы, якія ў сваю чаргу самы раз параўнаць зь Ізраільскімі плямёнамі. Ды й як іначай? Казахі гэта народ Вялікага стэпу, які заўжды жыў цыклямі выгану быдла. Калі вандруеш па бязмежнай прасторы, трэба знайсьці на што абаперціся. І хіба адбыліся крывавыя падзеі ХХ стагодьдзя, якія цалкам зьмянілі жыцьцё й побыт казахаў, калі ўсё зьмянілася ды перамяшалася, не-не, ды й успамянуць: якое прозвішча? Зь якога жуза? Хто свой, хто чужы; хто чым кіруе, хто ня на сваім месцы.

Зразумела, сучасная жывая мова працягвае адлюстроўваць тонкасьці радавога ладу.  Справа ня толькі ў абавязку ведаў сваех “әке”, “ата”, “баба” і гэтак далей, таго што завецца “ата тегі”, то бок паходжаньня. Нават ў тым, што ў свеці завецца nuclear family мы майма падрабязную катэгарызацыю. Напрыклад, старэйшая сятра гэта “әпке”; малодшая адносна брата “қарындас”, а адносна сястры — “сіңлі”. І гэтак далей, ужываецца штодзённа і ня лічыцца чымсьці дзівосным, архаічным ці нязручным.

І тут знянацку мы спатыкаемся аб “аға”, які адначасова вызначае і старэйшага брата і дзядзьку. Як так? Адкуль такая неспадзяваная сэмантычная затока? Гэта не блытаніна, як раз наадварот. Тут праз мову сьведчыць прастора культуры, у межах якой казахі жылі да ХХ стагодьдзя, пакуль іх гвалтоўна, пры дапамозе вялікага голаду не зрабілі аселымі. 

У традыцыйнай казаскай сямьі першынец павінен быў перайсьці мужніным бацькам. У далёкіх аўылах ці сярод замежных казахаў (часткова гэта тыя, хто ўцёк ад галадамору ў 20-30-е гады), якія й цяпер жывуць вандроўным спосабам, гэты даволе траўматычны рытуал захаваўся й да гэтага часу. Калі немаўля недзе праз паўгады з моманту нараджэньня адлучаюць ад цыцкі, адбывалася “бауырына салу”, то бок усынаўленьне. Бабка забірала немаўля ад маці, і гадавала як свайго. Калі дзіцё станавілася дарослым, яго зноў запытвалі, ці ня хоча ён вярнуцца да сапраўдных бацькоў. Зразумела з апошнімі на той момант ён ня меў амаль нічога агульнага, і звычайна абіраў бок дзядулі з бабуляй.

Цяпер Бауырына салу можа падавацца як нешта жудаснае і варьяцкае, але гэта было даволі карысным спосабам захаваньня роду ў Вялікім стэпу. Маладая, толькі сфармаваная сямья, літаральна толькі пачынала свой шлях. Першая ўласная чарада, першы прагон, які мог складацца з тысячаў кілометраў спачатку ў бок летняга выгана, а потым да зімовай стаянцы — гэта вельмі цяжкая праца, асабліва калі самастойна ідзеш упершыню. Таму калі бацькі маладых забіралі дзіцяня, які абавязкова паяўляўся пасьля вясельля, гэта ня толькі дапамагала, але й узмацняла ўнутрырадавыя сувязі. 

Вандроўных казахаў больш амаль што й няма. Рытуал бадай што й ня патрэбны, існуе недзе на мяжы знікненьня толькі сярод тых, хто сам у наш час зьяўляецца рэліктавым героем чырвонай кнігі чалавечых супольнасіцяў. Але ў моўным календары гэта адбылося амаль учора, чатыры-пяць пакаленьняў таму. І вось мы майма гэтае дзіўнае адлюстраваньне ў выглядзе “брата-дзядзькі”, якое з аднога боку можа падавацца як дзірка ў тканіне сэнсу, але насамрэч затыкае значна большае правальле паміж былым і сучасным ладамі жыцця.

Хутчэй за ўсё калісьці ў будучыні зьявіцца замена, якая зьніме двухсэнсоўнасьць з “аға”-шкі. Але гэта будзе сведчыць аб тым, што культура казахаў таксама зьмянілася. 

Сёньня на курсах казаскае мовы мы павінны былі распавесьці пра бацькаўшчыну. Дзе нарадзіліся, адкуль прыехалі, і гэтак далей. Я згадаў, як спачатку ў дзяцінстве, а потым самастойна езьдзіў да бабцы ў вёску на Берасьцейшчыне. Дарэчы, «вёска маёй бабцы» па-казаску гучыць вельмі прыгожа: «Әжемның ауылы». На мой густ ёсьць у гэтым пераліве гукаў нейкая пяшчотная цяплыня.

Потым я казаў, як з вайной апынуўся ў Алматы, але ня гледзячы на прыгоды, сумаваў па радзімым мясьцінам. Аднаклясніца ледзьве пляснула ў далоні і са спагадай пераклала па-свойску: «Тоскует по Москве». Але калі я гаварыў пра сум, то мэтанакіравана абраў не «қала», то бок «горад», а слова «жер», якое можна перакласьці як «зямля», ці «родны кут». Я ж насамрэч распавядаў пра вёску. Сам сабе толькі падумаў, «Хай гэтая Масква хоць у пекла праваліцца».

А калі пасьля занятку ішоў да дому, успомніў аб прароцтвах праваслаўных старцаў. Як з Масквы трэба цякаць як мага хутчэй, бо прыйдзе час, калі яна сапраўды ў пекла сыдзе. І здаецца разгадаў, што яны мелі на ўвазе. Калі габрэі аддалі Езуса на раскрыжаваньне, яны гэта зрабілі паколькі хацелі бачыць Царства Боскае матэрыяльным. А ён абяцаў духоўнае, значыцца ня быў мэсіяй. Яны так учыталіся ў тэкст Бібліі, што згубілі сэнс пасланьня.

Вось і зараз па сутнасьці Масква ўжо па духу ў пекле, але тым, хто там застаецца, па большасьці добра. Мае тамтэйшыя суседзі ды сваякі працягваюць лічыць украінцаў братамі, і адначасова не супраць, каб тых забівалі далей. Дасылаюць праз тэлеграм віншаваньня са Зьвеставаньнем, і падтрымліваюць патрыярха Кірыла, які абвесьціў гэтую вайну сьвятой. Верагодна да гэтага часу вераць у прароцтва, але прамінулі, калі яно спраўдзілася.

Было сказана «ня ведаю вас, адкуль вы; адыдзеце ад Мяне ўсе, хто ўчыняе няпраўду». Але падаецца на гэты конт тыя, хто чытаў, мяркуюць таксама, як тыя, хто клікаў да вяртаньня мэтадаў сталінізму на конт магчымасьці патрапіць пад стрэльбы выканаўчага камітэту.

Ну а яшчэ вынік у тым, што я пакуль моцна блытаюсь у казаскіх склонавых канчатках. Трэба паўторваць.